Historie

De eerste jaren werd de meekrap die in de nieuwe polder werd geoogst naar Middelburg gebracht, maar in 1820 werd de Meestoof Zeeland naar de polder verplaatst, naar de oostzijde van het Havenkanaal in Wilhelminadorp.

Oorspronkelijk waren de eigenaars van plan om de gronden na het gereedkomen van de polder te verkopen. Maar omdat de grondprijzen laag waren besloten ze om de polder als één bedrijf te exploiteren. De KMWP bestaat nog steeds en is met een oppervlakte van 1.700 ha. één van de grootste landbouwbedrijven van Nederland. De maatschap is tegenwoordig gevestigd in de Meestoof Holland, gebouwd in 1817 in het dorp aan de westzijde van het kanaal.

Meestoven werden volgens een vast stramien gebouwd, alleen de grootte varieerde. Na de neergang van de meekrapcultuur rond 1870 diende de Meestoof Zeeland lange tijd als graanpakhuis.

Plattegrond van de meestoof “Nederland”, in 1826 gebouwd bij Nieuwdorp, gemeente ‘s-Heer Arendskerke, zooals deze werd ingericht voor de bewerking van meekrap (Zeeuws Archief, Zeeuws Genootschap, Zelandia Illustrata, deel II, nr 1489).

Omdat het wortelgestel van de meekrap nogal uitgebreid is en de wortels zo compleet mogelijk voor verwerking aangeleverd moesten worden, was het delven een zwaar karwei. Een oude Zeeuwse uitdrukking is dan ook “hij eet als een meedelver”.

Meekrapoogst in 1913 (Zeeuws Archief, Beeldbank Schouwen-Duiveland, nr DIV-0133)

Voor de teelt was bovendien veel mest nodig. Dat alles betekende een flinke kapitaalinvestering voor de boer. En een groter risico, want bij het planten kon hij onmogelijk inschatten wat de marktprijs twee tot drie jaar later zou zijn.

Voor deze taxatie van de waarde van de meekrap werd gebruik gemaakt van een monsterplank en een ‘monsterstrieker’. Dat laatste was een zilveren instrumentje waarmee het op een hoopje gestorte poeder op het zwarte monsterbord uitgestreken en kritisch bekeken en beoordeeld kon worden. De gekeurde monsters werden in langwerpige metalen kokers met verschillende etages door beurtschippers naar de meekrapbeurs gebracht, waar de partij verhandeld werd.

Vervolgens werd de meekrap in houten vaten door de meekraphandelaars doorverkocht aan ververijen en katoendrukkerijen op de stapelmarkten in Reimerswaal en Zierikzee (de grootste in West-Europa) en later ook in Rotterdam. Andere handelaren bezochten de telers op hun boerderijen om er monsters te nemen en de koop te sluiten. Vanuit Zierikzee ging de meekrap naar Rotterdam, van waaruit de verfstof naar heel Europa werd verhandeld.

Het keuren van de meekrap (Anoniem, 1764, Collectie Zeeuws Museum, coll. KZGW, inv. nr. G1691, fotograaf: Ivo Wennekes)

Sinds de Middeleeuwen was meekrap de meest populaire van alle rode verfstoffen. Met geen andere grondstof was de dieprode krap-tint te verkrijgen. Bovendien konden met behulp van beitsmiddelen en mengmaterialen verschillende andere kleurstoffen uit het meekrappoeder verkregen worden: rood, zwart, paars en bruin. De kleurstoffen werden gebruikt voor het verven van wol, katoen, zijde en leer.

Omstreeks 1300 komen de eerste vermeldingen van meekrapteelt in Vlaanderen voor, in de polders rond Brugge. Vanaf de 14e eeuw komt meekrap in Nederland voor, vooral op de goed bemeste kleigronden van Zeeland en de Zuid-Hollandse eilanden. Pogingen om de plant ook te telen in andere delen van Nederland, zoals de Betuwe, Friesland, Groningen en Noord-Holland mislukten echter.

Meekrap groeide vooral goed in de zanderige bodem in Zeeland en werd daar erg belangrijk voor de lokale economie. Ook in het aangrenzende Bergen op Zoom was het een belangrijke industrie.

Deze meekraphandelaren dreigden “niet meer enige Meede te willen coopen uit de lande van Zeelant” omdat deze veel gebreken vertoonde doordat men de meekrap veel te vroeg oogstte. De kleurende werking van het eindproduct van nog niet volgroeide meekrap was onvoldoende. Daarom werd met deze ordonnatie bepaald “dat nu voirtan nijement wie hij sij, geen Meede delven en sal voir Sints Gillis dage” (1 september).

De woorden in de ordonnantie “Ende omdat dieselve Meede niet gekoert ende gewaerdeert en wert, gelijc zij van rechtswegen behoirt” zijn een indicatie dat de meekrapcultuur al langer in Zeeland bestond omdat er dus een oudere reglementering moet hebben bestaan. Uit het feit dat schepen uit Zierikzee en Renesse al in de tweede helft van de 14e eeuw o.a. meekrap, uien, haring enz. naar de havens aan de Engelse oostkust brachten, blijkt dat de opbrengst van meekrap toen al zo groot was dat men het ook kon exporteren. In 1347 was de import van Engels laken in het groot alleen toegestaan wanneer het ook in Zierikzee geverfd zou worden. De meekrapcultuur zou al in 1270 in Zeeland in zwang zijn geweest.

Wellicht was de meekrapteelt in Vlaanderen niet toereikend voor de grote vraag van de Vlaamse lakenindustrie en bood het naburige Zeeland voor de hand liggende mogelijkheden tot uitbreiding van de productie. In het begin van de 15e eeuw kocht Brugge al Zeeuwse meekrap op de jaarmarkt in Antwerpen.

Een andere mogelijke stimulans voor de meekrapindustrie was de toenemende behoefte aan kleurrijke kleding met een speciale voorkeur voor rood, die voortkwam uit het destijds toonaangevende, maar praalzieke Bourgondische hof.

Eind 17e eeuw was de Engelse textielnijverheid de belangrijkste afnemer van Nederlandse meekrap en was Zeeland veruit de belangrijkste producent in de Republiek.

In dit nieuwe productieproces werd met behulp van geconcentreerd zwavelzuur een 3 tot 3,5 maal sterkere kleurstof uit de meekrapwortel verkregen die bovendien constanter van kwaliteit was. Deze kleurstof werd gerancine genoemd. De gerancineproductie die hierna ontstond, eerst in het buitenland maar later ook in Nederland, werd een grote concurrent van de traditionele meekrapindustrie.

Bij de gerancineproductie was 20 tot 50 kg geconcentreerd zwavelzuur per 100 kg meekrap nodig, zodat er speciaal voor dit doel zwavelzuurfabrieken werden opgericht. Maar doordat het afgewerkte zwavelzuur op het oppervlaktewater werd geloosd, leidde dat tot grote milieuproblemen, o.a. in Zierikzee, in de vorm van stinkende gassen die vissen doodden, ziektes veroorzaakten en muren van gebouwen aantastten. In Zierikzee werd de zwavelzuurfabriek in 1881 gesloten en afgebroken, maar de periodiek optredende stand uit de westelijke stadsgracht verdween pas met de aanleg van een gesloten rioolbemaling in 1962.

In 1868 ontdekte de Pruisische wetenschapper Carl Liebermann hoe op synthetische wijze de belangrijkste werkzame kleurstof in meekrap, alizarine, uit antraceen (een bestanddeel van steenkoolteer) kon worden verkregen. Vanaf dat moment kon een veel goedkopere rode verfstof worden geproduceerd. Daardoor daalde de prijs van alizarine tussen 1872 en 1877 drastisch met als gevolg de sluiting van de gerancinefabrieken. Dat vormde rond 1880 de genadeklap voor de meekrapindustrie, waarna de meeste meestoven werden afgebroken. De laatste meestoof in de Wilhelminapolder was al in 1874 verbouwd.